เอตฺตาวตา โขติ วิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, นามรูเป วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, ทฺวีสุ อญฺญมญฺญปจฺจยวเสน ปวตฺเตสุ เอตฺตเกน ชาเยถ วา…เป.… อุปปชฺเชถ วา, ชาติอาทโย ปญฺญาเยยฺยุํ อปราปรํ วา จุติปฏิสนฺธิโยติฯ

อธิวจนปโถติ ‘‘สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโก’’ติอาทิกสฺส อตฺถํ อทิสฺวา วจนมตฺตเมว อธิกิจฺจ ปวตฺตสฺส โวหารสฺส ปโถฯ นิรุตฺติปโถติ สรตีติ สโต, สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนติอาทิกสฺส การณาปเทสวเสน ปวตฺตสฺส โวหารสฺส ปโถฯ ปญฺญตฺติปโถติ – ‘‘ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี นิปุโณ กตปรปฺปวาโท’’ติอาทิกสฺส นานปฺปการโต ญาปนวเสน ปวตฺตสฺส โวหารสฺส ปโถฯ อิติ ตีหิ ปเทหิ อธิวจนาทีนํ วตฺถุภูตา ขนฺธาว กถิตาฯ ปญฺญาวจรนฺติ ปญฺญาย อวจริตพฺพํ ชานิตพฺพํฯ วฏฺฏํ วตฺตตีติ สํสารวฏฺฏํ วตฺตติฯ อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถํภาโว, ขนฺธปญฺจกสฺเสตํ นามํฯ ปญฺญาปนายาติ นามปญฺญตฺตตฺถายฯ ‘‘เวทนา สญฺญา’’ติอาทินา นามปญฺญตฺตตฺถาย, ขนฺธปญฺจกมฺปิ เอตฺตาวตา ปญฺญายตีติ อตฺโถฯ ยทิทํ นามรูปํ สห วิญฺญาเณนาติ ยํ อิทํ นามรูปํ สห วิญฺญาเณน อญฺญมญฺญปจฺจยตาย ปวตฺตติ, เอตฺตาวตาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺเหตฺถ นิยฺยาติตวจนํฯ

อตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา

[117] อิติ ภควา – ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, คมฺภีราวภาโส จา’’ติ ปทสฺส อนุสนฺธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘ตนฺตากุลกชาตา’’ติ ปทสฺส อนุสนฺธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิตฺตาวตา จา’’ติอาทิกํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ รูปิํ วา หิ, อานนฺท, ปริตฺตํ อตฺตานนฺติอาทีสุ โย อวฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ อตฺตาติ คณฺหาติ, โส รูปิํ ปริตฺตํ ปญฺญเปติฯ โย ปน นานากสิณลาภี โหติ, โส ตํ กทาจิ นีโล, กทาจิ ปีตโกติ ปญฺญเปติฯ โย วฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ อตฺตาติ คณฺหาติ, โส รูปิํ อนนฺตํ ปญฺญเปติฯ โย วา ปน อวฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตฺวา นิมิตฺตผุฏฺโฐกาสํ วา ตตฺถ ปวตฺเต จตฺตาโร ขนฺเธ วา เตสุ วิญฺญาณมตฺตเมว วา อตฺตาติ คณฺหาติ, โส อรูปิํ ปริตฺตํ ปญฺญเปติฯ โย วฑฺฒิตํ นิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตฺวา นิมิตฺตผุฏฺโฐกาสํ วา ตตฺถ ปวตฺเต จตฺตาโร ขนฺเธ วา เตสุ วิญฺญาณมตฺตเมว วา อตฺตาติ คณฺหาติ, โส อรูปิํ อนนฺตํ ปญฺญเปติฯ

[118] ตตฺรานนฺทาติ เอตฺถ ตตฺราติ เตสุ จตูสุ ทิฏฺฐิคติเกสุฯ เอตรหิ วาติ อิทาเนว, น อิโต ปรํฯ อุจฺเฉทวเสเนตํ วุตฺตํฯ ตตฺถภาวิํ วาติ ตตฺถ วา ปรโลเก ภาวิํฯ สสฺสตวเสเนตํ วุตฺตํฯ อตถํ วา ปน สนฺตนฺติ อตถสภาวํ สมานํฯ ตถตฺตายาติ ตถภาวายฯ อุปกปฺเปสฺสามีติ สมฺปาเทสฺสามิฯ อิมินา วิวาทํ ทสฺเสติฯ อุจฺเฉทวาที หิ ‘‘สสฺสตวาทิโน อตฺตานํ อตถํ อนุจฺเฉทสภาวมฺปิ สมานํ ตถตฺถาย อุจฺเฉทสภาวาย อุปกปฺเปสฺสามิ, สสฺสตวาทญฺจ ชานาเปตฺวา อุจฺเฉทวาทเมว นํ คาเหสฺสามี’’ติ จินฺเตติฯ สสฺสตวาทีปิ ‘‘อุจฺเฉทวาทิโน อตฺตานํ อตถํ อสสฺสตสภาวมฺปิ สมานํ ตถตฺถาย สสฺสตภาวาย อุปกปฺเปสฺสามิ, อุจฺเฉทวาทญฺจ ชานาเปตฺวา สสฺสตวาทเมว นํ คาเหสฺสามี’’ติ จินฺเตติฯ

เอวํ สนฺตํ โขติ เอวํ สมานํ รูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺตนฺติ อตฺโถฯ รูปินฺติ รูปกสิณลาภิํฯ ปริตฺตตฺตานุทิฏฺฐิ อนุเสตีติ ปริตฺโต อตฺตาติ อยํ ทิฏฺฐิ อนุเสติ, สา ปน น วลฺลิ วิย จ ลตา วิย จ อนุเสติฯ อปฺปหีนฏฺเฐน อนุเสตีติ เวทิตพฺโพฯ อิจฺจาลํ วจนายาติ ตํ ปุคฺคลํ เอวรูปา ทิฏฺฐิ อนุเสตีติ วตฺตุํ ยุตฺตํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

อรูปินฺติ เอตฺถ ปน อรูปกสิณลาภิํ, อรูปกฺขนฺธโคจรํ วาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺตาวตา ลาภิโน จตฺตาโร, เตสํ อนฺเตวาสิกา จตฺตาโร, ตกฺกิกา จตฺตาโร, เตสํ อนฺเตวาสิกา จตฺตาโรติ อตฺตโต โสฬส ทิฏฺฐิคติกา ทสฺสิตา โหนฺติฯ

นอตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา

[119] เอวํ เย อตฺตานํ ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย น ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตุํ – ‘‘กิตฺตาวตา จ อานนฺทา’’ติอาทิมาหฯ เก ปน น ปญฺญเปนฺติ? สพฺเพ ตาว อริยปุคฺคลา น ปญฺญเปนฺติฯ เย จ พหุสฺสุตา ติปิฏกธรา ทฺวิปิฏกธรา เอกปิฏกธรา, อนฺตมโส เอกนิกายมฺปิ สาธุกํ วินิจฺฉินิตฺวา อุคฺคหิตธมฺมกถิโกปิ อารทฺธวิปสฺสโกปิ ปุคฺคโล, เต น ปญฺญเปนฺติเยวฯ เอเตสญฺหิ ปฏิภาคกสิเณ ปฏิภาคกสิณมิจฺเจว ญาณํ โหติฯ อรูปกฺขนฺเธสุ จ อรูปกฺขนฺธา อิจฺเจวฯ